Met "valkuilen" bedoel ik
hier de vallen die de situatie voor de forensisch onderzoeker klaarzet.
Herkent de onderzoeker deze niet, dan worden het "valstrikken" voor de
onderzochte. De onderzochte is doorgaans verbijsterd over wat hem
overkomt. Naast die valkuilen en valstrikken zijn er een aantal problemen.
Er worden fouten gemaakt en het is nog maar de vraag hoe de individuele
onderzoeker met zijn enorme macht weet om te gaan. En op de
achtergrond spelen overtuigingen en visies.
Het onderstaande is gebaseerd op
algemene kennis van het forensische werkveld en nu meer in het bijzonder op de
bestudering van 25 door deskundigen Pro Justitia uitgebrachte
rapporten inzake zedenzaken waarbij minderjarigen dan wel afbeeldingen van
minderjarigen betrokken waren. Het is een concrete toespitsing van een veel
algemener probleem dat ik onder de aandacht wil brengen, ter nadere bestudering.
1. Een lastige beginsituatie
2. Lastige paradoxen
a. Het type paradox
b. 'Spreekt u vooral vrijuit'
c. De paradox van de schaamte
d. De paradox van het inzicht
3. Andere valkuilen
a. De stoelendans
b. Extrapolatie naar situatie
c. Extrapolatie in de tijd
d. Selectie van het negatieve
e. Uitvergroting en
interpretatie in het negatieve
4. Lastige
diagnostiek
a. DSM
b. Standaarddiagnoses
c. Verborgen agressie
d. Politieke correctheid
e.
Narratieve conflicten en narratieve dwang
f.
Subjectieve indrukken
5. Fouten die niet
gemaakt mogen worden
a. Recidivecijfers
b. Tendentieus en suggestief
taalgebruik
c. 'Blind' spreken
6. De procedure
a. De macht van de deskundige
b. De vraag om een onderzoek
c. Het onderzoek
d. De rechtszitting
e. De weg naar behandeling
7. Rotsvaste
overtuigingen
a. 'De recidive is hoog'
b. 'Dit gevoel is een stoornis'
c. 'Er is altijd schade'
d. Een mechanistische
mensvisie
Slotwoord
1. Een lastige beginsituatie
Elk forensisch Pro Justitia
onderzoek begint met een probleem. Het is bedoeld om te komen tot een rapport en
advies voor de rechter, die bij het begin van het onderzoek dus nog geen
uitspraak heeft gedaan. De onderzoeker krijgt een dossier toegestuurd waarin nog
slechts het politieonderzoek staat vermeld of nog maar het begin hiervan.
Zo'n dossier wordt vrij breed
opgezet: alles wat mogelijk tot een latere veroordeling zou kunnen leiden
wordt erin vermeld. Dus doorgaans ook zaken die later niet in de dagvaarding
verschijnen of die ter zitting niet ontvankelijk, dan wel bij de uitspraak als
niet bewezen worden verklaard en die dus eigenlijk juridisch niet mogen
meetellen. De onderzochte kan intussen wel feiten bekend hebben, dus zal de onderzoeker
als clinicus geneigd zijn deze gegevens wel te laten meetellen.
Ook kunnen er afbeeldingen zijn die de rechercheur als illegaal aanmerkt, maar waarvan
de rechter later zegt dat het dit niet is. De onderzoeker echter heeft geen
ander materiaal dan dit en zal er in eerste instantie van uit gaan, hij heeft
weinig andere keus.
Dit is lelijk misgegaan in de
inmiddels bekende zaak tegen Cees B., die verdacht werd van de Schiedamse
parkmoord die hij, zoals nu bekend is, niet gepleegd heeft. Het Pieter Baan
Centrum ging hier echter wel van uit. Men ging dus op zoek naar een
psychologische verklaring van een niet gepleegd 'feit'. En wie zoekt zal
vinden.
"Het PBC rapporteerde in 2000 over de toenmalige verdachte Cees
B.:
‘B. is een goedzak, [...] ’, zegt Van Koppen. ‘Dat constateerde het PBC ook. Maar toen hadden ze een probleem: B. had immers wel Nienke om het leven gebracht – dachten ze. En dus schreven ze hun rapport naar dat feit toe.’
Opeens heette B. ‘passief-agressief’ te zijn. Van binnen zou hij koken van woede. Dat agressieve aspect baseerden de onderzoekers niet op het
persoonlijkheidsonderzoek, maar op het dossier over wat hij zóu hebben gedaan, aldus Van Koppen."
(Psychologen faalden in zaak-Nienke; Ron Meerhof, De Volkskrant 17 september 2005;
< http://www.tegenwicht.org/39_waarheid/05sep17_dvk_psychologen_faalden.htm
> )
"Ik heb nog nooit een PBC
rapport gelezen waarin staat dat de verdachte een normale, gezonde Hollandse
jongen is, bij wie men twijfelt of hij het delict wel heeft gepleegd. Het is
voor psychiaters heel moeilijk om normaliteit te zien. Ze neigen altijd naar
pathologie, ziekte", aldus Merckelbach in Trouw 7 april 2005.
In een van de hier bestudeerde zaken
was er aanvankelijk sprake van ontucht, maar er was geen aangifte, geen
klacht, destijds was het nog een klachtdelict en er is geen onderzoek naar
gedaan. "Er is niets", zei de rechter en de tenlastelegging werd niet ontvankelijk verklaard. De intussen wel
toegegeven ontucht speelde juridisch
geen rol meer, maar klinisch nog wel.
Ook kan het geval zich voordoen dat
de verdachte onder druk heeft bekend maar dit later weer intrekt. Voorts moet
wel vermeld worden dat de processen-verbaal nogal eens aardig wat fouten
bevatten.
In een van de gevallen zou iemand volgens het proces-verbaal iets
bekend hebben, hetgeen hij zelf pertinent ontkent; hij ontkent ook dat het
gebeurd is.
Dit tekent het lastige van de
beginsituatie. In feite gaan de onderzoekers ervan uit dat er strafbare daden
gepleegd zijn, ook al zetten zij er standaard bij "indien bewezen". Zij gaan uit van het meest sombere scenario. Hierop bouwen zij
hun beeld, visie en advies en hiervan zien zij later niet snel af, ook al blijkt
later anders.
In een casus spreekt de
onderzochte voluit over één illegaal contact waarvan hij verdacht wordt. Hij
vergeet in de spannende onderzoekssituatie de andere contacten, die hij
inmiddels bekend heeft, te vermelden. Hij neemt aan dat de onderzoeker dit wel
weet uit het dossier. Het dossier dat de onderzoekers ter hand is gesteld,
loopt echter vele maanden achter. Het is het begin van het dossier, dat nog
niet vermeldt wat er daarna nog bekend is. De onderzoekers weten dus niets van
de nadere bekentenissen, terwijl de onderzochte dit als bekend veronderstelt.
Later wordt het hem zeer kwalijk genomen dat hij die andere zaken 'heeft
verborgen' voor de onderzoekers. Dus zal hij ook wel in een vrijwillige
behandeling zaken verbergen, dus is een gedwongen behandeling
geïndiceerd.
Zo wordt er geredeneerd. Barbertje
moet hangen.
Intussen is de onderzoekssituatie
begonnen en deze stelt de onderzochte voor een aantal paradoxen die inherent
zijn aan de forensische onderzoekssituatie, maar die lang niet altijd gezien en
vermeld worden, hetgeen eigenlijk wel zou moeten.
In geen van de door mij gelezen
rapportages is ook maar een van de hier genoemde paradoxen vermeld; ze zijn
vermoedelijk helemaal niet herkend. Daarom vermeld ik ze dus. Slechts één
psycholoog, een professor, terecht dus, vermeldt standaard in zijn rapportages
wat er wel en niet uit zijn rapport geconcludeerd mag worden. Hij meldt
zich expliciet slechts als rapporteur en vermijdt expliciet de stoel van de
rechercheur, aanklager of rechter. Dit is correct. Vermeldt men dit
niet, dan laat men de onderzochte, maar ook de aanklager en de rechter, los in
dit woud van lastige paradoxen.
Paradoxen
zijn soms schijnbare tegenstellingen die zich op laten lossen, maar het kunnen
ook innerlijk tegenstrijdige gegevens, situaties, mededelingen of opdrachten
zijn. Deze zijn niet
op te lossen op het niveau waarop ze gesteld zijn; slechts op een logisch en (meta)communicatief
hoger niveau zijn ze oplosbaar. De bekendste is "Je moet dit spontaan
doen": 'Je moet vanavond nu eens uit jezelf de afwas doen'.
Van paradoxen wordt wel gebruik
gemaakt in behandelingen; men spreekt dan van 'de therapeutische paradox'. De
bekendste is "Meneer, ik kan u niet helpen": de therapeut kan alleen
helpen door niet te helpen. Op hoger niveau is dit oplosbaar en dit is
precies de bedoeling van de therapeut: "U kunt alleen uzelf helpen".
Dit wekt, zo hoopt men, de genezende krachten in de patiënt op.
Hier echter zitten wij niet in een
therapeutische situatie, maar in een onderzoekssituatie, en nog wel een Pro
Justitia. De cliënt van de onderzoeker is Justitie, niet de
onderzochte. Deze verwacht wellicht begrip en hulp van een psychiater of
psycholoog, maar hij kan slechts rapportage verwachten, geen hulp. Zeg hem dit
dan ook, lijkt mij. Maak uw rol vooraf duidelijk.
Het gehele onderzoek hangt af van
wat de onderzochte van zichzelf prijsgeeft. Zonder dit is er geen onderzoek
mogelijk. Iets als 'spreekt u vooral vrijuit' is dan ook vaak een der eerste
dingen die gezegd worden. Lang niet altijd beseft de onderzochte dat het hier
geen therapie-situatie is maar een onderzoeks-situatie, en wel een Pro
Justitia, waarin voor de onderzoeker geen zwijgplicht uit beroepsgeheim
geldt, maar juist een spreekplicht. Lang niet elke onderzoeker vermeldt dit. Al
of niet gezien en vermeld, er treden onmiddellijk een aantal problemen op.
'Eindelijk met iemand kunnen
praten'
Als de onderzochte in voorlopige
hechtenis zit, al dan niet in of na een periode van beperkingen, zit hij, vaak
volkomen onverwacht, in een erg moeilijke situatie en heeft hij met vrijwel
niemand daar over kunnen spreken. Dan verschijnt er iemand. Neem, om een
beeld te hebben, een vriendelijke jonge psychologe die aandachtig naar de
onderzochte luistert, zoals in een der onderzochte gevallen het geval was.
De man in kwestie vertelde mij
dat hij "eindelijk eens met een begripsvol persoon had kunnen
spreken" en hij zag het rapport dan ook met vertrouwen tegemoet.
Het rapport werd bezorgd: om
19:00 uur op de avond voor de rechtszitting die de volgende dag al vroeg zou
beginnen. Het rapport was 'vernietigend'. Er bleef niets van de man over dan
een bijzonder gestoord en gevaarlijk persoon die wel zeer dringend intensieve behandeling
nodig had. De man was verbijsterd, aangeslagen, en was dit de volgende ochtend
vroeg nog in de rechtszaal, waarin hij nauwelijks kon spreken, mede gezien de
juridische taal daar. Hij kon nog net zeggen dat hij een behandeling wel wilde
accepteren als dit dan zo nodig geacht werd.
Het rapport vermeldt dat de
onderzochte "zeer dominant" was in de gesprekssituatie omdat de
onderzoekster "bijna niet aan het woord kon komen". We mogen
vermoeden dat het gesprek geopend is met iets als 'spreekt u vooral vrijuit'.
De onderzoekster concludeert dan tot die dominantie en
concludeert daar dan weer uit dat de man ook in contacten met kinderen dus
ook erg dominant moet zijn geweest, dus zijn overmacht als
volwassene wel moet hebben gebruikt, zodanig zelfs dat de onderzochte
"in wezen agressief" wordt genoemd. Dit alles is uiteraard onbewust
en wordt in de rapportage 'een mechanisme' genoemd. De mens als machine.
Een gesprek echter komt wel van
twee kanten. De onderzoekster, die zelf in een machtspositie zit, heeft er ook
een aandeel in: zij laat dit gebeuren. Waarschijnlijk terecht heeft zij haar
eigen mening voor zich gehouden, maar zij had toch op meta-communicatief
niveau genoeg macht om het gesprek wat meer tweezijdig te laten verlopen. Haar
eigen aandeel in de communicatie vermeldt zij totaal niet. Zij was,
terzijde, nog niet eens afgestudeerd.
In een ander geval is de
onderzochte man, na weken van eenzaamheid, blij eindelijk eens te kunnen
spreken met een vriendelijke vrouwelijke psychiater. De man geeft hier, zij
het wat sociaal onhandig uiting aan - hij ziet beleefde welwillendheid aan voor liefde
voor de geplaagde medemens - waaruit de psychiater concludeert
dat de man 'contact en seksualiteit niet kan onderscheiden', dit op grond van
een uitspraak van de man die hij later ontkent als zodanig gedaan te hebben.
Een vrij absurde conclusie van een vrouw omtrent een man die verder in haar
rapport uitdrukkelijk als homoseksuele pedoseksueel naar voren komt.
Onbekommerd spreken
Gevraagd om vooral vrijuit te
spreken, doen sommige onderzochten dit ook. Zij voldoen aan het verzoek. Later
lezen we dan in het rapport dat 'betrokkene onbekommerd spreekt over zijn
pedofiele geaardheid, zijn gevoelens, visie en daden' of woorden van gelijke
strekking. Er is, concludeert men, geen remming, geen schaamte, geen
schuldbesef en geen lijdensdruk. Dit is niet best. Er moet schaamte zijn.
De filosofe Martha Nussbaum noemt
emoties als schaamte en walging de echt gevaarlijke emoties omdat ze zorgen
voor uitstoting - of zelf-uitstoting - van kwetsbare mensen. Je moet ze
bestrijden met andere emoties als woede over wat minderheden wordt aangedaan
en liefde voor alle mensen.
('Emoties leren ons waarden'; Yoram Stein, Trouw 7 april 2005)
Het ontbreken van schaamte verwijst,
althans in deze rapporten, naar een forse
stoornis - de diagnose narcisme ligt al om de hoek van de deur - die dus
dringend behandeld moet worden en wel onder dwang omdat het bovengenoemde
allemaal ontbreekt. Hier geldt: "Alles wat u zegt kan tegen u gebruikt
worden". Maar, paradoxaal genoeg, ook het omgekeerde geldt.
Aarzelend spreken
Wie aarzelend spreekt, wellicht uit
de zo gewenste schaamte in deze lastige situatie heeft ook een probleem. Men 'ziet dan de
realiteit niet onder ogen' en zal dit dus ook elders doen. Hier 'tracht
de onderzochte zijn delict te verbergen, er niet over te spreken, om de hete
brei heen te draaien'. Nu heeft de onderzochte blijkens het rapport
"ontwijkende trekken" dan wel "een ontwijkende
persoonlijkheid", hetgeen ook niet best is. Immers, als men nu ontwijkend
is, zal men dit dus ook zijn in een ambulante behandelingssituatie, dus
moet een gedwongen en gesloten behandeling worden opgelegd. Barbertje moet
hangen.
Een onderzochte die iets zegt als:
'OK ik wil hier wel over spreken, maar ik wil eerst dit en dat ter sprake
brengen om het gebeurde in een breder kader te plaatsen en zo begrijpelijker te
maken', diegene "manipuleert het gesprek". Dus manipuleerde hij
ook de kinderen met wie hij contact had. Als het hem lukt 'dit en dat' eerst ter
sprake te brengen, is hij ook nog eens "dominant" in het gesprek, dus
dominant bij de kinderen, dus in wezen agressief. Dus
gestoord en gevaarlijk. Dus moet behandeling worden opgelegd.
"Alles wat u niet
zegt kan tegen u gebruikt worden."
In een geval nam dit absurde vormen
aan in het psychiatrisch onderzoek.
De man vertelt weinig over zijn
vroege jeugd. "Er is ook helemaal niet naar gevraagd", zegt hij
later. De psychiater concludeert hieruit dat hij zijn jeugd dus
verdrongen heeft, dus dat deze problematisch geweest moet zijn. De
psychiater concludeert dus vanuit gegevens die hij niet heeft.
Ditzelfde herhaalt zich, waar de onderzochte vertelt dat zijn broers en zussen
problematische huwelijken hadden. Hieruit wordt de conclusie getrokken dat het
ouderlijk gezin dus problematisch was: een conclusie uit gegevens die
er niet zijn, want de psychiater heeft geen van de broers en zussen, noch
ook de ouders gesproken, laat staan onderzocht.
De onderzoeker in kwestie was een
leerling-psychiater. Er moet dan een supervisor zijn. Die was er ook, maar
deze keurde het rapport goed zonder de onderzochte of wie dan ook gesproken te
hebben. Een supervisor zou dit soort evidente fouten toch moeten zien. Een
latere contra-expertise kwam tot geheel andere conclusies.
Dit soort situaties doen zich ook
voor waar de deskundigen, op hun beurt onbekommerd, spreken over 'de schade aan
de slachtoffertjes', zonder een van hen ooit gesproken, laat staan onderzocht te
hebben.
Weinig emotie
Wie in het onderzoek bedachtzaam
spreekt en goed nadenkt, zal op dat moment weinig emotie uiten. Ook dit is weer niet
best.
In een van de onderzochte
rapporten wordt hieruit geconcludeerd dat 'betrokkene weinig emotie kan
tonen, zich dus van zijn gevoelens niet bewust is, deze dus
verdrongen heeft en dus ook in andere situaties niet met gevoelens om
zal kunnen gaan.
De man in kwestie heeft jarenlang
met kinderen gewerkt, tot tevredenheid van zijn pupillen, collega's en
werkgever. Dit is onmogelijk als je geen emotie kunt tonen en niet met
gevoelens om weet te gaan. Maar de onderzoekster, die men slechts enkele malen
spreekt, weet het beter.
Wie zich zo schaamt voor het
gebeurde dat hij er nog maar nauwelijks over kan praten, heeft een probleem:
"ontwijkende persoonlijkheidstoornis". Wie zich niet schaamt of
zijn schaamte op dat moment althans niet voldoende uit, heeft een groter
probleem. Dan heeft men een stoornis van het geweten.
Ook dit kan absurde vormen
aannemen. Dit gebeurde in elk geval in een van de onderzochte gevallen waarin
de onderzochte zonder schaamte en, desgevraagd, vrijuit sprak over het hem ten
laste gelegde.
In het hier
bedoelde geval rapporteert de onderzoeker dat
het “shockerend” was om hiermee geconfronteerd te worden. Hij rapporteert
dat de onderzochte “schuldeloos en schaamteloos” spreekt in een
“kritiekloze omhelzing van zijn aberratie”. Hij rapporteert dat hij
“plaatsvervangende schaamte” bij zichzelf constateert over “zoveel
loochening bij betrokkene van kwalijke feiten”.
Dit bij een goeddeels bekennende verdachte, die in die zin dus niets loochent.
Wat de onderzochte doet is, aldus het rapport, een “massieve ontkenning [...] van de kwalijke
aspecten van zijn parafiele manifestatie”.
Zo'n rapport zegt dus meer over de onderzoeker dan over de onderzochte.
Hierbij moeten we betrekken wat
hierboven al is gezegd, namelijk dat beide gesprekspartners in de
onderzoekssituatie deze vorm geven en er beide inbreng in hebben. De woordkeus
van de rapporteur verraadt aardig wat van zijn gedachtegoed en gevoel.
Plaatsvervangende schaamte is een puur
subjectief gevoel dat zijn bronnen heeft in de psyche van de onderzoeker en in
de forensische situatie. Men gebruikt het echter als diagnostisch instrument:
daar waar dit optreedt heeft de onderzochte een kennelijk gebrek aan schaamte,
en schaamte blijkt een onmisbaar ingrediënt van de psyche van de onderzochte te
zijn om gezond verklaard te worden. Zo niet, dan is de man dus gestoord. Dus
... enzovoorts: Barbertje moet hangen.
In de gevallen waarin de
onderzochte al een behandeling heeft ondergaan of goed over zichzelf heeft
nagedacht treedt een andere paradox op.
De rapporteur klaagt erover dat de
onderzochte "in therapeuten jargon" spreekt. Met dit jargon 'verbergt hij de eigenlijke innerlijke problematiek'.
Een
andere rapporteur klaagt erover dat de onderzochte wel inzichten heeft maar dat
deze "niet geïnternaliseerd zijn". Betrokkene "vermijdt en
onderdrukt zijn gevoelens", aldus de rapporteur.
Inderdaad, ja, de nu gebruikelijke daderbehandeling is puur gericht op het
uiterlijke gedrag en vermijdt uitdrukkelijk de daaraan ten grondslag liggende
innerlijke problematiek. Dit gaat heel ver. Men spreekt expliciet niet
over de innerlijke gevoelens of verlangens, men spreekt slechts over het
vermijden en ontwijken van die gevoelens. Men leert zelfs ieder
seksueel verlangen onmiddellijk te onderdrukken. Wat hier
gerapporteerd wordt is niet een eigenschap van de onderzochte, maar van het type
behandeling dat hij heeft gehad. Hij deed daar braaf wat van hem gevraagd wordt
- en dit wordt nu tegen hem gebruikt.
Hiermee schept men een paradox: men
vraagt in de daderbehandeling eerst het gevoel of verlangen te onderkennen en onder woorden te brengen,
vervolgens om het compleet, totaal en blijvend te onderdrukken.
De therapeut vangt hier echter niet alleen de cliënt, maar ook zichzelf in een
bepaald niet therapeutische paradox. De therapeut - of in dit geval de onderzoeker - kan hier slechts
uitkomen door slechts de cliënt als gestoord te verklaren. Immers, hij kan
niet zichzelf en zijn collega's, de behandelaars, een onjuiste methodiek
toeschrijven.
Wie in behandeling is geweest staat
voor de lastige paradox dat hij enerzijds moet laten zien dat hij goed geleerd
heeft van de therapie, doch zodra hij het geleerde in de onderzoekssituatie
toepast, werkt hij het onderzoek tegen door zijn innerlijk niet te laten zien en
zich tot zijn uiterlijke gedrag te beperken - precies wat de dadertherapie hem
geleerd heeft.
Geeft hij de geleerde inzichten netjes weer, dan zijn deze 'slechts uiterlijk en
niet geïnternaliseerd' - precies waar de behandeling zich op richtte.
Een rapporteur klaagt dat de
grenzen van de onderzochte "persoonlijk en beïnvloedbaar"
zijn.
Dit is vreemd: men zou blij moeten zijn met persoonlijke, dus geïnternaliseerde
grenzen, control from within. Waren die grenzen niet persoonlijk, dan zou de klacht luiden dat ze
niet geïnternaliseerd zijn. Voorts is beïnvloedbaarheid zo ongeveer de
basisvoorwaarde van elke vorm van behandeling. Is men niet beïnvloedbaar, dan
zal de klacht zijn dat men eigenwijs is en niet open staat voor de wijze
inzichten van de behandelaars, dus dat behandeling alleen onder dwang
kan plaats vinden.
In een geval ging dit zelfs erg
ver. De behandeling richtte zich mede op het aangaan van 'normale contacten',
lees: heterofiele contacten van gelijke leeftijd. De cliënt doet dit braaf,
al lukt het niet echt blijvend goed. Dus is hij nog niet genezen, dus nog
gestoord.
Hoe men uitdrukkelijk
pedoseksueel gerichte mensen zoiets kan aanraden gaat mij, terzijde, de pet te
boven: wat doet men die vrouwen aan? En wat, als er kinderen komen?
De onderzoeker zegt hier dan dat deze wens
"slechts een
dekmantel is om de onderliggende pedofiele gevoelens te verbergen" - precies de
bedoeling van de therapie - en dat "de onderzochte kennelijk slechts een
herhaling van de moeder-zoon relatie wil".
Hij verzuimt te vermelden dat het gros
van de heterorelaties dit kenmerk heeft en dat het dus zo normaal is als wat.
Juist naar die normaliteit wil de therapie de cliënt brengen. De cliënt doet
dit braaf - en het wordt hem in de onderzoekssituatie als psychisch ongezond
aangewreven.
Even lastig is de situatie van
degene die zich zelf in de eigen psyche verdiept heeft, al dan niet in een echte
psychotherapie. Deze verdachte wordt kwalijk
genomen dat hij 'psychologiseert', 'op de stoel van de onderzoeker
gaat zitten', dan wel 'therapeuten jargon' spreekt, terwijl hij slechts de
onderzochte is, of 'hiermee behandeling wil ontwijken' en meer van dit moois.
Terwijl verdieping in de eigen psyche juist het doel is van een echte therapie,
is het bepaald niet de bedoeling dat men hiervan blijk geeft in de
onderzoekssituatie. Men wordt geacht zich aan zijn rol te houden: de onwetende
verdachte tegenover de alwetende deskundige.
Dit schrijft zo'n deskundige:
De onderzochte is
intelligent. “Dus” is er het gevaar dat hij bij een ambulante behandeling
manipuleert en meewerken fingeert. “Dus” dwangbehandeling. Dit staat er,
kort samengevat.
Gesteld dat hij erg dom was,
zwakbegaafd. Dan zou er het gevaar zijn dat hij de behandeling niet begrijpt,
niet kan volgen en niet kan voltooien, dus het van dwang zal moeten hebben.
Kunnen alleen mensen met een
gemiddeld IQ ambulant behandeld worden? Nooit heb ik die conclusie uit enig
onderzoek gezien. Een goed IQ geeft net zo veel kans op het goed kunnen oppakken
van een ambulante behandeling, in het bijzonder een echte psychotherapie, dan
het zich onttrekken eraan. Het eerste wordt niet genoemd, het tweede wordt
geconcludeerd. Het lijkt dat Barbertje moet hangen.
Het omgekeerde probleem doet
zich voor als men geen of weinig inzicht heeft. Er staat dan dat betrokkene een
“gering oog heeft voor zijn neurotische problematiek”.
Het zich niet bewust
zijn van de eigen problematiek is nu net een kenmerk van een neurose. Men ziet
in zo’n geval de eigen diepere problematiek per definitie niet voldoende in.
Het mag niet als argument gebruikt worden om te beweren dat de onderzochte niet
in staat zou zijn vrijwillig aan een behandeling mee te werken. Een neuroticus
met deze intelligentie kan dit best. Zou deze zich zijn problematiek geheel
bewust zijn, dan is de neurose al vrijwel over, want er is geen afweer meer
nodig, en is er geen behandeling meer nodig. De redenering en de conclusie is in
dit opzicht m.i. niet correct. Niet dat er geen problematiek is en behandeling
nodig, dat wel, maar deze kan heel goed in een ambulante setting succes hebben.
Slechts enkele verdachten hebben
het gewaagd zich te verweren tegen wat in de rapportage gezegd is. In geen
der gevallen is dit serieus genomen.
Via een advocaat kwam mij ter ore
dat hier in zo'n geval in de Raadkamer "hartelijk om gelachen is":
Hoe durft men in te gaan tegen de deskundigen!
3. Andere valkuilen
Verwarrend voor de betrokkene is het feit dat de niet
beschuldigde betrokkenen in het rechtsproces nogal eens van stoel verwisselen.
Ik noem de aanklager, rechter of advocaat die op de stoel van de therapeut gaat zitten
en deze of gene behandeling al dan niet acceptabel noemt. Dit is hun taak niet,
al evenmin hun deskundigheid.
Kwalijker is
dat er een constante verleiding is voor de onderzoeker om op de stoel van de
rechercheur, de aanklager en zelfs de rechter te gaan zitten. Bijna
onvermijdelijk is dat het eigen, subjectieve, oordeel over de gewraakte euvele
daden meespeelt en dat dit doorklinkt in de diagnostiek en de rapportage.
Dit gebeurt herhaaldelijk in de
door mij onderzochte gevallen. De genoemde professor verklaart uitdrukkelijk
dat hij dit niet doet en dat zijn rapport dan ook niet als zodanig gelezen mag
worden. Alle anderen lijken de verleiding niet te kunnen weerstaan. Zij
oordelen lustig, ze klagen, onbelemmerd door hun beroepscode, aan, ze
rechercheren onbekommerd in de gewraakte daden van de verdachte.
De professor verstaat zijn vak,
alle anderen falen hier. Het behoort uitdrukkelijk tot de vakbekwaamheid van de
forensisch onderzoeker om slechts te onderzoeken en niet te oordelen, laat staan
te veroordelen. Het forensisch denken mag het psychologisch denken niet
blokkeren. Menig onderzoeker gedraagt zich hier niet als de
schoenmaker die zich bij zijn leest moet houden. Hun macht is zo groot dat zij
de verleiding om al op de stoel van de rechter te gaan zitten niet kunnen
weerstaan - over dominantie en machtsfantasieën gesproken.
De
onderzochte wordt zwijgzaam als de onderzoeker meer van de ten laste gelegde
feiten wil weten. De onderzoeker noemt hem dan "ontwijkend" en
"sluw". Hoe deze interactie is verlopen laat zich in het rapport
niet lezen, maar het vermoeden komt toch op dat de onderzoeker min of meer op
de stoel van de rechercheur is gaan zitten of als zodanig beleefd is.
Betrokkene
zegt ter zitting dat het gesprek met de psycholoog moeizaam verliep. De
rechter oppert dan dat dit komt omdat deze kritisch is.
Ik
opper dat het kan komen omdat de onderzoeker de paradoxen en valkuilen in de
forensische onderzoekssituatie niet goed heeft kunnen hanteren. De schoenmaker
lijkt zijn leest hier verlaten te hebben.
Extrapolatie is onvermijdbaar in de
onderzoekssituatie. Er wordt mee bedoeld dat met uit een observatie in de
onderzoekssituatie conclusies trekt over andere situaties. Dit is enorm glad ijs
waarop de onderzoeker lelijk kan uitglijden. Valkuilen te over.
In een van de rapporten staat
beschreven dat tijdens het gesprek met de nog niet afgestudeerde onderzoekster in de woning van de
onderzochte een jonge man, een logé, binnenkomt die zich snel iets te eten en drinken
verschaft en zich dan terugtrekt op het balkon, hetgeen buiten gehoorsafstand
is. In casu kennen de onderzochte en de jongeman elkaar al zo'n vijftien jaar en is de
jonge man volledig van de zaak op de hoogte.
De onderzoekster vraagt niets, maar concludeert later in haar rapport
dat dit geënsceneerd is, gedaan is om inhoudelijk gesprek te vermijden. Dus:
vermijdende persoonlijkheid - niet best. Tevens concludeert zij dat de onderzochte kennelijk grenzeloos is, dus in situaties met
kinderen, in verleden en toekomst, ook geen grenzen kon en kan hanteren, dus
delict-gevarlijk is. De man in
kwestie was toen al zo'n twaalf jaar delict-vrij.
Bij
een forensisch onderzoek wordt men gevraagd in openheid te spreken over
zichzelf en het delict. Is men hier dan op verzoek open over, dan mag dit niet
als ‘gebrek aan schaamte’ later weer verweten worden, zeker niet bij
iemand die moeite heeft zich in woorden uit te drukken. Toch gebeurt dit hier
in de conclusies; er wordt zelfs ‘een groot gevaar voor recidive’ uit
geconcludeerd.
Mijns inziens mag men niet op deze wijze vanuit de
onderzoekssituatie naar het dagelijks leven extrapoleren. Het spreken in
openheid en zonder schaamte is een van de paradoxen van dit type onderzoek,
meer kenmerkend voor de onderzoekssituatie dan voor de onderzochte.
De onderzoeker observeert iets in
de onderzoekssituatie of in het verleden en extrapoleert dit als permanente
eigenschap van de onderzochte in de tijd, zowel naar het verleden als naar de
toekomst. In het voorbeeld juist hierboven zagen we dit in werking. We
zagen het ook in werking bij de man die op dat moment weinig emotie
toonde en over wie geconcludeerd werd dat hij in het algemeen geen emotie
kan tonen.
In een geval vertelt de
betrokkene dat hij al vele jaren invalide en dus werkloos is. Ja, aanvankelijk
was dit wel even een klap natuurlijk. De man is er intussen volledig aan
gewend en heeft er geheel vrede mee. Dit zegt hij ook.
Toch concludeert de onderzoekster dat "de carrièrebreuk [van vele jaren
geleden] dermate frustrerend
is [tegenwoordige tijd!] dat dit de ontstaansgrond van een volgend delict kan zijn". Dit is namelijk
omdat "de breuk in de loopbaan de narcistische trots gekrenkt heeft". En
vanuit die krenking kan een delict plaats vinden. Er staat net nog niet
"zal".
Men extrapoleert ook zonder moeite
van het soms al vrij verre verleden naar het heden en de toekomst. In enkele
gevallen lag het feitelijke delict al vele jaren in het verleden. Met de huidige
lange verjaringstermijn kan er dan vele jaren later nog aangifte gedaan worden.
In deze gevallen wordt het delict in de rapportage breed uitgemeten - het feit
dat er in al die jaren geen delict plaats heeft gevonden, wordt
eenvoudigweg niet eens vermeld: het negatieve wordt geëxtrapoleerd en
geselecteerd.
Dit is een vaak gehoorde klacht van
de onderzochten. Gesteld: de man heeft meerdere relaties gehad die prima
verliepen tot tevredenheid van allen en die delictvrij zijn gebleven, en één
relatie die dit niet bleef. Geen woord in de rapportage over die andere
relaties, alleen over die ene.
In een der onderzochte
rapportages heeft de onderzochte, eens gehuwd maar nu gescheiden,
uitdrukkelijk ook zijn heterofiele gevoelens vermeld. Geen woord hierover in
de gehele rapportage. Van het huwelijk wordt slechts de uiteindelijke
mislukking vermeld en geduid, niet de goede jaren die daaraan vooraf gingen,
noch ook maar een woord over de verhouding tussen de ex-partners die door de
onderzochte "vriendschappelijk"is genoemd.
e. Uitvergroting
en interpretatie in het negatieve
Wat er dan wel vermeld wordt in de
selectie van het negatieve wordt ook nog eens uitvergroot in het
negatieve.
In bovenstaand voorbeeld wordt de
heterofiele kant in het geheel niet genoemd; de pedofiele kant wordt uitvergroot
via "gedrag" via "gerichtheid" tot
"identiteit", uiteraard geheel negatief geduid.
Iemand vertelt dat hij de pedofiele
gevoelens, waarvan hij zich bewust was, altijd op de achtergrond heeft gehouden
en er niets mee heeft gedaan. Dit lijkt toch precies de bedoeling, maar de
onderzoeker slaagt erin ook dit een negatieve lading te geven: de gevoelens zijn dan
"afgeweerd" en "onderdrukt" in een "neurotisch
mechanisme". De mens als machine.
In een ander geval biechtte
iemand een asociale daad op die hij ooit gepleegd had. Een diefstal die
later na overleg een lening werd en al lang was terugbetaald. Vanuit die ene
asociale daad concludeert de onderzoeker echter meteen tot een asociale
persoonlijkheid. Dan heeft dus half Nederland een asociale
persoonlijkheid.
Ook wordt in de rapportage het
versleutelen van bestanden aangemerkt als asociale daad, 'dus'
asociale persoonlijkheid. Versleutelen echter doet zowat iedereen en het wordt
veelvuldig aangeraden. Wat een asociaal volk hebben we dan!
Uitvergroting in het negatieve is
ook te zien bij mensen die zeggen dat zij in hun relaties naar waardering,
acceptatie en bevestiging zochten. Dit is niet best, hoewel toch iedereen
dit in relaties zoekt. Ook ambitie, hoezeer ook een volstrekt normale uiting van
mannelijkheid, wordt negatief geduid en uitvergroot tot dominantie. Probeert men
genuanceerd te spreken over zijn opvattingen, dan komt dit in de
rapportage terug als "vaag" of "ontwijkend". Zorg voor
anderen verschijnt als "vermomming" of "masker", dus ook de
enig maatschappelijk aanvaardbare vorm van pedofilie, namelijk sublimatie, wordt
als kwalijk - niet als een, als zodanig algemeen erkend, rijp - neurotisch mechanisme beschreven. De mechanische
mens, de mens als machine - dat wil zeggen: de onderzochte, uiteraard niet de
onderzoeker.
Neurotische afweer komt in menig
rapport voor. Opvallend is dat, in tegenstelling tot de therapeutische praktijk
en theorie, hier op twee uitzonderingen na, geen onderscheid wordt gemaakt tussen
wat men noemt 'rijpe' en 'onrijpe' methoden van afweer. Rijpe vormen zijn
bijvoorbeeld rationalisatie, vermijding en omzetting ofwel sublimatie. In de
rapporten zien we dat elke vorm van afweer als negatief wordt geïnterpreteerd:
interpretatie in het negatieve. Barbertje moet hangen.
Interpretatie in het negatieve zien
we hier ook in werking:
In een geval wordt het niet
vertellen van het ware delict aan de medegedetineerden ook gezien als "een
staaltje van kundig manipuleren van 22 van de 24 mensen op de afdeling".
Het omgekeerde was het geval: met
slechts twee van de 24 is er überhaupt over gesproken. De andere 22 vroegen
er niet naar. Voorts ziet de
onderzoeker hier voorbij aan de realiteit, namelijk het feit dat het verbergen
van dit type delict de eerste raad is die de nieuwe gedetineerde van zijn
bewaarders krijgt. Er is geen dominee in het gevangeniswezen die zal aanraden
hier de waarheid te spreken. Het was de situatie die dit opriep. De
onderzoeker lijkt deze realiteit niet te (willen) zien. Hij wil, bij voorbaat,
een stoornis zien en ziet deze m.i. waar deze niet uit deze gegevens
geconcludeerd mag worden.
Iemand die wat bestanden had
uitgewisseld met een (enkelvoud) buitenlander komt in de rapportage naar voren als
iemand met internationale contacten (meervoud).
Dit kan gaan ad absurdum:
Bij een der onderzochten was een
filmpje gevonden van enkele minuten, waarin hij speelt met kinderen. Het is de
Officier die de deskundigen oproept om dit te komen zien. Op grond hiervan
herzien de deskundigen hun mening en advies: toch tbs met dwang.
Waarom? Omdat de gefilmde volwassene hier een kinderlijke houding aanneemt en
een kinderlijke stem laat horen.
Film de eerste de beste oma of opa,
officier of deskundige, en je ziet hetzelfde. Het is zo normaal als wat, maar
wordt hier negatief geduid en uitvergroot. Barbertje moet
hangen.
4. Lastige
diagnostiek
Hoe weten we wat een stoornis is?
Daarvoor hebben we het DSM, het Diagnostic Statistical Manual. Dit wordt
bijgehouden door de APA, de American Psychologic Association en/of de American
Psychiatric Association, die er nu en dan iets in verandert. Zo was
homoseksualiteit eerst een stoornis, maar later ineens niet meer. De APA stemt
erover. Het is en blijft wel de A van American, waarin dus het
conservatieve westerse
denken overheerst. Mensen uit het Oosten denken over veel dingen heel anders,
maar die komen dus niet aan bod. We moeten het ermee doen, het is niet anders,
het DSM is hét handboek voor stoornissen.
Wat zegt het DSM, versie IV, Revised?
Pedofilie valt onder de parafilieën, dus daar kijken we eerst eens naar.
Parafilieën [als stoornis] worden gekenmerkt
door telkens terugkerende, intense seksuele verlangens, fantasieën of gedrag,
die ongebruikelijke objecten, activiteiten of situaties betreffen en
die klinisch significante onvrede veroorzaken, of het functioneren
aantasten in het sociale, beroepsmatige of anderszins belangrijk gebied.
Genoemd worden: Exhibitionisme, fetisjisme, frotteurisme, pedofilie, seksueel
masochisme, seksueel sadisme, transvestief fetisjisme, voyeurisme en - erg
handig - 'niet
anders omschreven parafilie'.
Vervolgens worden er per parafilie
diagnostische criteria aangegeven volgens welke men kan bepalen of iets al dan
niet een stoornis is.
Voor de diagnose 'pedofiele
parafilie' [als stoornis] dient men de laatste zes maanden dergelijke
terugkerende en intense verlangens of fantasieën gehad te hebben, of
zulke daden te hebben gepleegd, of er onvrede mee te hebben. [*]
[*] Deze laatste eis wordt in de
toelichting weer weg geschrapt:
"Het is van belang te begrijpen dat het ervaren van onvrede over de
fantasieën of gedragingen niet noodzakelijk is voor de diagnose 'pedofilie'
[als stoornis].
Personen die op pedofiele prikkels met opwinding reageren en die
handelen naar deze fantasieën of hier bij een kind op aandringen,
komen in aanmerking voor de diagnose 'pedofilie'.
Bovendien moet er sprake zijn van (fantasieën over) prepuberale
kinderen en moet er een leeftijdsverschil van vijf jaar zijn. Adolescenten die
seksuele relaties aangaan met twaalf- of dertienjarige kinderen rekent men
niet als gestoord.
Er vond uitvoerige discussie plaats
over deze parafilieën - en terecht. De kernvraag is of wat afwijkt van het
statistisch gemiddelde en wat correlaties oplevert - want zo werkt de DSM,
vandaar statistical - daarmee ook een psychische stoornis is of gewoon
een variant. Dezelfde vraag moet gesteld worden bij een wetsovertreding: is
wie de wet overtreedt daarmee meteen ook psychisch gestoord? Zo ja, dan lopen er
heel wat gestoorde mensen rond.
Archives
of Sexual Behavior
van december 2002 geeft zo'n discussie weer,
< http://www.human-being.nl/Bibliotheek/asb_nl.htm
>
en, recenter,
Moser
& Kleinpatz, DSM-IV-TR and the Paraphilias: An Argument for Removal, APA
Symposium, May 2003.
< http://www.ipce.info/library_3/files/moser_kleinpl.htm
>
Het hele begrip
'persoonlijkheidsstoornis' is omstreden. Het kan wel eens geen werkelijk feit
zijn, maar niet meer dan een constructie in het hoofd van de waarnemer.
[*]
[* Longstay voor tbs niet goed
gebruikt; R. Poll, NRC 29 augustus 2005,
< http://www.human-being.nl/Bibliotheek/longstay.htm
]
Men mag opmerken dat er een inconsequentie zit in het "en"
(onvrede ermee hebben) in de omschrijving van parafilieën in het algemeen en
het "of" (onvrede ermee hebben) in de omschrijving van
pedofiele parafilie, welk criterium in de toelichting weer wordt geschrapt. Verwarrend.
Wie dus afwijkende fantasieën
heeft maar daar verder geen last van heeft, is niet parafiel, dus niet
gestoord
volgens DSM. Wie echter pedofiele
fantasieën heeft en daar geen last van heeft, is ineens weer wel gestoord,
althans als men tot daden overging in de laatste zes maanden of dit poogde te
doen.
Heeft men van de
gevoelens last, dan heet dit egodystoon, niet passend bij het ik; heeft
men er geen last van, dan heet het egosyntoon, passend bij het ik. Deze
woorden worden in de diagnostiek standaard gebruikt.
Blijft dus over dat er wel daden
nodig zijn voor een correcte diagnose pedofilie als stoornis; alleen
verlangens en fantasieën hebben geldt niet als stoornis zolang men er
niets mee doet en er geen last van heeft. Dit laatste wordt in de huidige
praktijk van diagnose en behandeling - en in de publieke opinie - veelal niet
gezien, wellicht helemaal niet geweten.
In een van de onderzochte
gevallen speelt dit punt een cruciale rol. Juridisch en ook feitelijk gesproken was er geen
daad en al heel zeker niet in de vereiste laatste zes maanden. Volgens DSM is
deze man dus niet gestoord. Toch zet de diagnosticus hem zo neer en
adviseert tbs met dwang.
Deze foutieve diagnose - in feite de gehele rapportage over deze man -
is later gecorrigeerd in een contra-expertise onderzoek dat met geheel andere
conclusies en adviezen kwam.
De moderne diagnostiek gaat
kennelijk zijn eigen weg. Heeft men egosyntone pedofiele gevoelens waar
men verder niets mee doet, dan is men volgens de DSM niet gestoord.
Volgens de moderne onderzoeker is men dan zelfs ernstig gestoord.
Intussen is er een complicatie: het
is volstrekt onduidelijk, en dus geheel afhankelijk van de onderzoeker die men
treft, of men het downloaden dan wel het bezitten van illegale platen nu ook als een voor de diagnose nodige daad
beschouwt of niet. De tendens is natuurlijk om dit wel te doen. Barbertje
moet immers hangen.
Er wordt in een van de rapporten
gezegd dat het downloaden van platen “te beschouwen is als een begin van de
keten” die tot pedoseksuele handelingen kan leiden.
Oh... Het starten van een auto kan
het begin zijn van een keten die leidt tot verkeersdelicten ... met dodelijke
afloop.
Dit is echter niet meer dan een
nooit bewijsbare hypothese, pas achteraf namelijk, op grond waarvan men mijns
inziens niemand zijn vrijheid mag ontnemen: vanwege iets dat hij niet
gedaan heeft maar zou kunnen gaan doen.
Het voorbeeld van het downloaden
dan wel bezitten geeft aan hoe hier politiek en diagnostiek in elkaar grijpen. In
Nederland is onlangs de wet veranderd, waardoor vanaf een bepaalde datum bezit
van kinderpornografie ineens een wetsovertreding werd. Haalt men politiek en
diagnostiek nu door elkaar, dan is iemand die zoiets deed vóór die datum niet
gestoord, maar vanaf die datum ineens wel. Ware men op het idee gekomen
die platen later te vernietigen, dan is men dus ineens niet meer gestoord. Een diagnostisch monstrum.
Even wonderlijk is het
zes-maanden-criterium. Na een daad is men dus zes maanden lang gestoord; zijn
die zes maanden voorbij en heeft men geen nieuwe daad gesteld, dan is men ineens
ook niet meer gestoord. Hieraan is duidelijk te zien dat de DSM criteria niet
dienen om de mate van gestoordheid te bepalen - die is immers min of meer
permanent - maar om mensen die onwenselijke dingen voelen en doen in behandeling
te krijgen ofwel aan te passen.
We zien het vreemde feit dat iemand
verdacht wordt van het downloaden en bezitten van illegale platen. De
onderzoeker gaat uit van de illegaliteit daarvan, heeft de hoge getallen van het
onderzoeksdossier in het hoofd, en ziet dit als de daad die voor een verklaring
van gestoordheid volgens DSM vereist is. Dus: gestoord volgens DSM. Maar nu
oordeelde de rechter in een van de hier onderzochte gevallen dat het gewraakte
plaatwerk helemaal niet illegaal was. Dus was er ook geen daad, dus volgens DSM
geen stoornis. Verwarrend, dus, en vreemd - je zou er gestoord van kunnen
worden.
Nog wonderlijker wordt het als men
beseft dat de wet naast het vervaardigen en verspreiden ook het bezitten
strafbaar stelt - het downloaden geldt als 'mede verspreiden'. Wat kiest de
diagnosticus nu als criterium? Is het binnenhalen van platen de voor de diagnose
'stoornis' vereiste daad in de afgelopen zes maanden? Heeft men dan zoiets al
jaren in bezit, dan is men dus niet gestoord. Telt men het bezit als de vereiste
daad, dan is men wel gestoord; bezit immers duurt langer dan binnenhalen en kan
het zes-maanden-criterium dus halen. Er is hier geen enkele duidelijkheid over,
dus men is overgeleverd aan het oordeel van de individuele onderzoeker.
In de huidige praktijk, zoals die
blijkt uit de onderzochte rapportages, worden die criteria doorgaans niet
eens vermeld. Gekeken wordt naar de seksuele voorkeur en dan is egosyntone pedofilie,
zoals het dan heet, het ergste wat je kunt hebben, ook al ben je volgens de DSM
criteria niet gestoord. Een egosyntone pedofiel staat, zo zegt men, niet open
voor behandeling, dus is alleen dwangbehandeling, lees tbs, dwingend nodig. Erger
nog is het als je ook nog kernpedofiel bent, tot op het bot zogezegd, in plaats van situationele
pedofiel, een term waarmee incest vaak gelabeld en daarmee in feite ook gebagatelliseerd wordt. Een
egosyntone kernpedofiel zijn is het ergste wat er is, DSM of
niet.
DSM biedt nog meer uitwegen voor
wie Barbertje wil laten hangen, namelijk een aantal zeer vaag omschreven
diagnoses waarvan niemand precies weet wat ze inhouden. Een veel gebruikte is PDD
NOS, ofwel Personalty Developmental Disorder, Not Otherwise Specified, te
plaatsen in het autisme-spectrum. Geen mens weet wat dit is - menig psycholoog evenmin - maar het klinkt wel
lekker 'gestoord'. Zo'n uitweg is ook de "niet
nader te omschrijven persoonlijkheidsstoornis", al dan niet met
"onrijpe en ontwijkende trekken". Vager kan het toch niet.
Een standaarddiagnose inzake
pedofilie is narcisme. Dit klinkt 'gestoord', maar wie weet
precies wat dit inhoudt? Ik heb het in de rapportages wel vermeld gezien, maar nergens
uitgelegd gezien. Nergens ook wordt dit gerelativeerd. Narcisme is namelijk in
onze huidige samenleving zo normaal als wat. De verschijnselen zie je bij grote
aantallen moderne jongeren, maar ook duidelijk in beeld bij Bekende Nederlanders
als menig politicus en TV-ster. Iemand die in een forensisch onderzoek dus een
beetje goed voor de dag wil komen, een begrijpelijk streven, krijgt al heel snel
het etiket narcisme ( dan wel ontwijkende persoonlijkheid
al dan niet met manipulerend of dominant erbij) opgeplakt. Dit 'zich als goed
presenteren' is een kenmerk van de situatie - en daarmee alleen nog niet van
de persoon.
Vergelijkbaar is de valkuil resp.
-strik, dat men de onderzochte vraagt 'vooral uit en over zichzelf te spreken'.
Doet men dit braaf, dan loopt men gerede kans in de rapportage als 'slechts
vanuit zichzelf sprekend', 'egocentrisch' en, ja, narcistisch getypeerd
te worden. Men 'leeft zich dan niet in in de slachtoffers' - dat wil zeggen:
niet op de politiek correcte wijze. Men is dus gestoord en narcisme is dan een
handige kapstok om dit aan op te hangen.
Narcisme is een lastige diagnose
voor de onderzochte. Kenmerkend is namelijk dat de betrokkene dit nu juist met
alle kracht ontkent. Dit hoort bij het beeld, zogezegd. De onderzoeker komt dus
aanzetten met een diagnose waarin de onderzochte zich per definitie niet zal
herkennen. Wie zich ertegen verzet, bevestigt hiermee de diagnose. Er is geen
ontkomen aan. Dit maakt het mogelijk deze diagnose op iedereen te plakken die
dezelfde diagnose ontkent. Maar ook voor de onderzoeker is het niet zo eenvoudig
deze diagnose correct te stellen; narcisme is een lastig verschijnsel. Ik ga er
hier niet verder op in, omdat ik er elders een uitvoerige beschouwing aan heb
gewijd, namelijk
"Narcisme, een standaard diagnose
onderzocht", 2002,
op
< http://www.human-being.nl/Bibliotheek/dozen/narcisme.htm
>.
Net zoiets geldt voor de diagnose
'Oedipale conflict niet opgelost' - deze is ook standaard, althans voor die
psychologen die nog in de Freudiaanse denkwijze geloven en deze ook kennen.
Zoiets ligt altijd in het verre verleden en, eveneens per definitie, in het
onbewuste en is dus voor de onderzochte doorgaans helemaal niet te herkennen.
Eigenlijk mag men een dergelijke diagnose pas stellen gedurende een vrij
langdurige echte therapie. In een onderzoekssituatie mag men mijns inziens niet
verder gaan dan 'm te opperen als een mogelijk plausibele hypothese. Waar deze
diagnose echter vermeld is, gebeurt dit als een stellige conclusie door een
deskundige. En
welke rechter weet er voldoende van om daar tegenin te gaan?
Ook hierover schreef ik al elders:
"Oedipale toestanden", 2002, op
< http://www.human-being.nl/Bibliotheek/dozen/oedip.htm
>.
ADHD is net zoiets. Dit is een
nauwelijks exact omschreven verschijnsel, waarvan de grens tussen variant
en stoornis nog geheel onduidelijk is. Ook speelt het doorgaans in de
volwassenheid nog nauwelijks een rol. Toch wordt ADHD gaarne genoemd in de
gelezen rapportage, hoewel het mijns inziens niets met het delict terzake te
maken heeft. Gezegd wordt - zonder argumentatie - dat het 'de behandeling
bemoeilijkt' en dat die behandeling dus wel in gedwongen tbs verband moet
plaatsvinden. Waar haalt men het vandaan?
Ook de MPS, de multiple
persoonlijkheidsstoornis, is een dankbare diagnose - nee, niet in de hier
bestudeerde rapporten. Het schijnt bij mannen niet gezien te worden of niet voor
te komen. Als het al bestaat, want het is een stoornis waarvan zelfs het bestaan nog
uiterst omstreden is.
Dit probleem duikt in diverse van
de onderzochte rapportages op. De onderzochte stelt zich zeer vreedzaam en
beslist niet agressief op en zegt dat dit ook precies bij hem past; geweld zal
hij altijd afzweren en nooit gebruiken - nooit gedaan ook. Met verbijstering
leest men dan later in de rapportage dat 'achter dit vreedzame masker een forse
verdrongen agressie schuilt', die 'in stressvolle omstandigheden volop naar
boven kan komen', of woorden van die strekking. Met andere woorden: de zo vreedzaam ogende persoon is
eigenlijk heel gevaarlijk.
Er staat in een van de rapporten dat de onderzochte in
moeilijke situaties primair sub-agressief reageert. Dus eerder te weinig dan
te veel agressief. Dan staat er dat er ook angsten zijn die bij frustraties
omhoog kunnen komen en dat dan de primair gekozen afweer, sub-agressief,
zou kunnen falen en dat dan tot acting-out, delictgedrag en agressie te
voorschijn zouden kunnen komen – en dat het gevaar van recidive dus
erg groot is, dus dat tbs met dwang nodig is.
Dit “dus” klopt niet met het
“zou kunnen”. Deze redenering geldt voor vrijwel ieder mens die primair
sub-agressief reageert: secundair kan zo iemand wel agressief reageren.
Maar moeten al deze mensen dus tbs opgelegd krijgen? Dan zijn er heel wat
klinieken bij te bouwen.
Nu is het bij de oudere jeugdwerkers nog wel bekend dat
destijds dienstweigeraars die in een tehuis of instelling
een alternatieve dienstplicht vervulden bij hun sollicitatie altijd alle geweld
afzworen. Eenmaal aan het werk in de groep, wisten de jongelui echter feilloos
die agressie toch uit te lokken en boven tafel te halen. En soms was het dan ook
forse agressie, waarmee men niet verder kon werken en ontslagen werd.
Dat is een kant van de zaak:
agressie kan verdrongen zijn en kan later toch naar boven komen. Dit
geldt echter voor ieder mens. Het is zo normaal als wat, maar deze
relativering is in geen van de rapporten te lezen.
Men is kennelijk niet snel normaal
voor deze rapporteurs. Laat men agressie zien, dan is dit niet best; dan moet men dit in een
behandeling gaan afremmen. Goed, men doet dit braaf, waarna een "agressie-remming"
vervolgens als probleem of zelfs als stoornis wordt gerapporteerd.
Een onderzochte kan gevoelens en
gedachten hebben die in de huidige samenleving politiek incorrect zijn, ook al
staat in geen enkel wetboek dat men zo niet mag denken of voelen. Ook staat in
geen enkel diagnostiekboek dat - pakweg - communistisch, kapitalistisch, pacifistisch,
islamitisch, rooms of liberaal, Joods of Palestijns denken een stoornis
is. Het gaat daar dan ook niet om een stoornis, er is iets heel anders aan
de hand.
Voor de onderzoeker ligt er de valkuil om politiek incorrecte gevoelens en gedachten als psychisch
ongezond en gestoord te zien en te presenteren. Wat politiek en juridisch
is toegestaan te denken en te zeggen, wordt dan klinisch en psychologisch
verboden, op straffe van een advies tot tbs met dwang ofwel langdurige
vrijheidsberoving. Dit is gebeurd in het oude Rusland: wie niet
communistisch dacht werd psychiatrisch behandeld, terwijl gelijkertijd in
Amerika mensen gestoord werden verklaard als ze wel communistisch
dachten. Ook Saddam Hussein had er een handje van: iemand die hem niet eervol
genoeg behandelde liet hij psychiatrisch behandelen (procesverslagen in de
media, 6 december 2005). Zoiets gebeurt nu ook in Nederland, althans in de door mij gelezen
rapportage.
Van een van de onderzochten wordt
letterlijk gezegd dat het hier gaat om "een in alle opzichten normale man".
De man praat echter, desgevraagd, vrijuit over zijn pedofiele gevoelens zonder
de daarbij verplichte schaamte en lijdensdruk. Niet echt politiek
correct, dus - maar daardoor ook psychisch gestoord? Ja: hij is
"een egosyntone kernpedofiel" en is van dat moment af dus zo
zwaar gestoord dat een tbs met dwang de enig denkbare oplossing is.
Van een andere onderzochte wordt
eerst vermeld dat hij geen cognitieve stoornis heeft. Hij is helder,
bewust, intelligent en zijn testscores terzake zijn prima in orde. Dan vertelt
de man, desgevraagd, zijn politieke opvattingen - voor de gedachtebepaling:
ongeveer het gedachtegoed van de Vereniging Martijn, een volstrekt legale
vereniging want er is vrijheid van denken in Nederland. Niet echt politiek
correct, dus - maar daardoor ook psychisch gestoord? Ja: van dat moment
af wordt de man het etiket cognitieve stoornis opgeplakt. De Officier
pikt dit op en eist tbs met dwang. De rechter ging hier niet in mee; het
Hof al evenmin.
Een derde onderzochte heeft als
kind seksuele contacten met een volwassene gehad en zegt dat hij deze
als positief en gewenst beleefd heeft. Dit is zijn ervaring, waar nu juist
naar gevraagd werd. Nu wordt hem dit aangerekend als een “verwrongen
beeld van de werkelijkheid”.
Men mag zoiets kennelijk
niet als positief en aangenaam ervaren, men behoort kennelijk het politiek
correcte idee te volgen dat dit niet positief kan zijn. Zegt men
desgevraagd iets anders ervaren te hebben, dan is men gestoord.
Het lijkt geen probleem te zijn als men een dergelijk contact als probleem ervaren heeft, en wel een probleem als men dit niet
zo ervaren heeft. Het is dan de onderzochte die "een verwrongen
beeld heeft van de werkelijkheid", uiteraard niet de onderzoeker. Deze weet
het beter en noemt de door de onderzochte beleving van de werkelijkheid
onbestaanbaar.
Hetzelfde geldt voor de normen die
men hanteert. Heeft iemand andere normen dan de nu politiek correcte en
volgt hij die naar eigen zeggen gewetensvol, dan heeft men niet 'andere normen',
maar een "cognitieve stoornis" en meteen ook "een
gewetensstoornis".
Duidelijk zien we hier het politiek
correcte denken en het klinisch denken botsen. We zien het
politieke denken het winnen van het klinische denken. Een clinicus is echter vooreerst een
clinicus, geen politicus, aanklager of rechter.
Hetzelfde probleem speelt in de nu
gebruikelijke daderbehandeling: men leert daar dus politiek correct denken en
doen. Zolang men dit niet doet, is men nog niet uitbehandeld, want genezen,
dus nog ziek. Maar over die behandeling moeten we het later nog maar eens
hebben. Vooralsnog noem ik de verwarring tussen politiek correct en psychisch
correct als een lelijke valkuil voor de onderzoeker en als een valstrik voor de
onderzochte.
Een
12-14 jarige jongen hoort kennelijk niet op schoot te zitten bij een man, ook
niet bij een kampvuur. Geconcludeerd wordt dat de onderzochte "fantasie
en feit niet kan onderscheiden".
Maar
hij was degene die bij het kampvuur was, niet de onderzoeker. Deze vindt
kennelijk dat zoiets niet hoort en dus niet waar kan zijn. Bij
Scouting, bijvoorbeeld, is het intussen nog steeds heel gewoon. Maar de
onderzoeker wil politiek correcter zijn dan Scouting zelf. Hij verwart een idee
dat hem niet bevalt met een psychische stoornis. Hij zit in de valkuil en de
onderzochte is gestrikt in de valstrik.
e.
Narratieve conflicten en narratieve dwang
Het bovenstaande kunnen we ook
anders beschrijven, namelijk als een narratief conflict. In de
handelingsfilosofie, de communicatietheorie en de narratieve theorie wordt
gesteld dat de mens niet zozeer leeft in en aangestuurd wordt door een
objectieve werkelijkheid, maar door een narratieve werkelijkheid, door het
verhaal over die objectieve werkelijkheid. Men formuleert ook wel: niet de
feiten maar de interpretatie van de feiten sturen de mens en de
gemeenschap aan. De mens is een wezen dat zichzelf, zijn medemensen en zijn
wereld niet alleen waarneemt, maar ook interpreteert. De grote lijn in die
interpretaties vormen het eigen verhaal van mens of gemeenschap.
(Daar liggen de hoge rekeningen
voor energie en ziekenfonds: objectieve gegevens. Maar het is het verhaal
daarover dat de mensen aanstuurt: 'ze zuigen je uit, die zakkenvullers' contra
'door de vergrijzing is de zorg duurder en we moeten zuiniger zijn met onze
energiebronnen'.)
De handelende mens schept zich een
biografie: een eigen verhaal over het eigen leven. Niet zozeer de feiten in dat
leven sturen zijn beleven en handelen, als wel het eigen verhaal erover, de lijn
die men er zelf in ziet, de betekenis die de mens er aan geeft. Deze is het die
het leven zin geeft, hiernaar leeft men.
Menselijke communicatie gaat meer
over die verhalen dan over de feiten. Steeds weer wisselen mensen hun verhalen,
hun interpretaties en belevingen uit. Om samen te kunnen leven is het nodig het
verhaal van de ander te beluisteren, te herkennen, te erkennen als (voor de
ander) zinvol, te aanvaarden (ook al heeft men zelf een ander verhaal) en ermee
te leven. Denk aan de uiteenlopende verhalen van christenen, moslims en
humanisten.
Keren we nu terug naar het
forensische persoonlijkheidsonderzoek, dan zien we daar een onderzoeker zitten
die de onderzochte uitdrukkelijk vraagt om zijn eigen verhaal te
vertellen: 'Spreekt u vooral vrijuit'. We zien dat de man dit braaf doet, er
zelfs begrip voor meent te ervaren. Dan zien we de onderzoeker zijn rapport
schrijven.
Iedereen, in de hier onderzochte
gevallen, schrok zich wezenloos van dat rapport. Het eigen verhaal is helemaal
niet herkend, niet erkend, niet aanvaard. Integendeel: het is ontkend, onwaar en
onbestaanbaar verklaard, ziekelijk verklaard en gevaarlijk genoemd. De
onderzochte wordt "een cognitieve stoornis", een
"gewetensstoornis", dan wel "een verwrongen kijk op de
werkelijkheid" aangewreven.
Als markante voorbeelden zagen we
hierboven al het verhaal van de scouts op schoot bij het kampvuur en het
verhaal van de man die een seksueel contact in zijn jeugd als positief had
ervaren. Dit kon niet waar zijn. We zagen ook de mensen die gezond uit
de testen tevoorschijn komen, maar op grond van hun eigen verhaal toch
als gestoord werden neergezet.
Dit kunnen we beschrijven als
narratieve conflicten: de verhalen verschillen van en botsen met elkaar. Welk
verhaal wint het? Het politiek correcte verhaal, dus dat van de onderzoeker, het
verhaal van dader en slachtoffertje. De onderzoeker echter gaat nog heel
wat stappen verder: hij verklaart niet alleen het verhaal van de onderzochte als
ongeldig, hij verklaart ook de verteller ervan als gestoord en gevaarlijk. Dit
leidt tot het advies van gedwongen behandeling. We zien hier geen zuiver
diagnostisch onderzoek meer, we zien narratieve dwang, al in de diagnostische
fase. Hier is geen clinicus of persoonlijkheidsonderzoeker bezig, maar iemand
die zich heeft laten inhuren door de machthebbers om het afwijkende op te sporen
en naar de kliniek te sturen.
In de behandelcentra wordt het
narratieve conflict voortgezet. Daar wordt het verhaal 'Ik had een vriendje waar
ik van hield' veranderd in 'Ik ben een dader die mijn slachtoffertje opzadelde
met mijn lusten'. Wie het eerste blijft zeggen, dus het eigen verhaal aanhoudt,
komt de kliniek niet uit. We zien daar geen 'behandeling van de psyche', we zien
narratieve dwang. Maar het verhaal over de behandeling moet een andere keer maar
eens verteld worden. Keren we nu weer terug naar de diagnostische fase.
Subjectieve indrukken van de
onderzoeker zijn in principe een geoorloofd diagnostisch instrument. Het is
echter glad ijs, vooral in de forensische situatie. De kenmerken die de
onderzoeker constateert kunnen namelijk van drie bronnen komen: van zichzelf,
van de onderzochte, of van de situatie.
Een
rapporteur observeert dat de onderzochte "zijn onrijpheid gebruikt als bewust
gedrag", dit zelfs “verfijnd” en “geslepen”, waardoor hij “zijn
stempel drukt” op het contact en zo een zekere "ziektewinst" behaalt en
zijn verantwoordelijkheid ontloopt. Hij zou “kiekeboe spelen” met de
onderzoeker.
Deze
observatie moge juist zijn, het is toch eerder een kenmerk van de forensische
onderzoekssituatie dan van de onderzochte zelf. Ook de onderzoeker neemt deel
aan het contact en zet er net zozeer een eigen stempel op. Dit kan ook niet
anders, anders is er geen contact en geen onderzoek mogelijk. Het “kiekeboe
spelen met de onderzoeker” is inherent aan elke forensische
onderzoekssituatie. Het is op zich niet pathologisch. Zulke processen vinden in alle
vormen van onderzoek en hulpverlening plaats.
In
een therapie-situatie kan men zulke observaties wel benutten door ze in
te brengen en voor te leggen aan de cliënt. De onderzoeks-situatie is
echter een andere. Men mag natuurlijk wel observeren, maar daar niet al te zware
diagnostische conclusies aan verbinden, zoals hier wel gebeurt: zelfs tbs met
dwang, dus jarenlange vrijheidsberoving. De onderzoeker
neemt hier bovendien het cruciale verschil tussen een onderzoek met diagnose en een
therapie onvoldoende in acht.
5. Fouten die
niet gemaakt mogen worden
De onderzoeker moet de kans op
recidive inschatten. Steevast wordt de overtuiging aangehangen en uitgedragen
dat deze in het algemeen zeer groot is. Dit is niet waar. Recidivecijfers in zedenzaken
zijn beduidend lager dan het algemene recidivepercentage. Het algemene cijfer
ligt tegenwoordig op een 67% of al hoger, in zedenzaken ligt het op een 13,4%. Is men
behandeld, dan liggen ze nog weer lager: tussen de drie en tien procent. Hier
kom ik verderop nog op terug.
In een van de onderzochte
gevallen schat de deskundige rapporteur, onder ede sprekend als
getuige, de recidivekans van de betrokkene op 100%.
Dit laatste is principieel
onmogelijk. In alle
rapportage wordt de recidivekans steevast hoog ingeschat, ofwel naar boven
opgerekt. Men lijkt de literatuur in het geheel niet te kennen.
Aan de onderzochten wordt doorgaans
gevraagd om over hun relaties te spreken. Zijn deze relaties niet de politiek
correcte hetero-relaties-met-eigen-leeftijd, dan wordt het woord relatie
bijna steevast in de rapportage tussen aanhalingstekens gezet. Wie zo'n relatie
niet heeft, heeft 'geen relatie', ongeacht welke relaties men in feite ook
heeft. Mocht iemand het wagen om van een vriendje te spreken, dan
verschijnt dit al zeker tussen aanhalingstekens of voorzien van 'wat hij noemt
...'.
Het eigen verhaal van de
onderzochte wordt niet aanvaard. Tendentieus en suggestief taalgebruik is een
bekend communicatiemiddel om het eigen verhaal van de ander onderuit te halen en
dat van zichzelf voor beter te verklaren.
De gehuwde man had een pleegkind
verzorgd,
netjes formeel zo geregeld, en zonder welk delict dan ook. In de rapportage
verschijnt dit als "Hij kreeg in die tijd zoals hij het noemt een
pleegkind in huis"(curs. FG).
Een der onderzochten gaf
desgevraagd zijn mening weer over intimiteit tussen volwassenen en kinderen en
voorzag deze mening ook van argumenten en literatuurverwijzingen. In de
rapportage staat dan dat genoemde ideeën worden “gerechtvaardigd met de
bekende riedel aan argumenten.” [Cursiv. FG]
Een aantal van de onderzochten
was lid van een werk- en praatgroep van de NVSH, bedoeld als vorm van
hulpverlening en ook expliciet bedoeld ter voorkoming van delicten, net zoals
de gevestigde behandelcentra dit zijn. In de
rapportage verschijnt dit steevast als 'delict-bevorderend', dan wel als
'pedoseksueel netwerk'. Men wordt hier kennelijk niet gehinderd door enige
kennis van zaken en verwart ook rustig de verschillende organisaties op dit
gebied.
Zo
verschijnt het contact met de NVSH-groep JON in een rapport als een van de
psychosociale problemen. Niet vermeld wordt dat JON de enige is die de
man bezocht en na detentie opving, ofwel eerder oplossingen bood dan problemen
schiep.
Als
er een duidelijk proces-verbaal ligt en een recent delict bekend is, roept dit
weinig twijfel op. Er zijn echter ook gevallen waarin het delict veel verder in
het verleden ligt en de betrokkene verklaart zich sindsdien van illegale
contacten te hebben onthouden.
In
de betreffende rapportage wordt dit niet gewoon vermeld, maar als 'betrokkene
beweert', gevolgd door de mededeling dat de onderzoeker dit niet heeft kunnen verifiëren. De
onderzoeker op de stoel van de rechercheur: de valkuil van de
stoelendans.
In
veel gevallen wordt de onderzochte simpelweg niet geloofd en wordt de suggestie
neergezet dat hij liegt. Het is echter onmogelijk om te bewijzen dat men iets niet
gedaan heeft. Het niet geloofd worden is een probleem van menig onderzochte
ondervond. Eenmaal in behandeling, wordt dit probleem nog veel groter.
Hiermee bedoel ik: verklaringen
afleggen over iemand zonder dat men de persoon (nader of recent) gezien
heeft.
In een geval verklaart een
psychiater, op verzoek van het OM, iemand voor gevaarlijk en dus opsluitbaar op grond van een
duidelijk oude - juridisch gesproken al verouderde - rapportage, een die destijds ook op slechts een gesprek
van een half uur was gebaseerd en die toen geen stoornis constateerde. Op
verzoek van het OM heeft dezelfde man, zonder enig nader onderzoek of gesprek,
ineens een ernstige
stoornis, ernstig genoeg voor verplicht verblijf in een tbs kliniek zonder
hiertoe door de strafrechter veroordeeld te zijn, dus ook zonder delict; de
machtiging werd in een civiele zaak gevorderd en verleend.
Dus: geen delict, ineens een stoornis, en 'dus' de tbs kliniek in. Barbertje
moet hangen.
In een ander geval verandert de
deskundige ter zitting, sprekend als getuige onder ede, zijn advies van 'geen
tbs met dwang' in 'tbs met dwang'. Dit zonder de betrokkene nader gesproken te
hebben en zonder enig overleg met de andere onderzoeker.
6. De procedure
Wat mij het meest frappeerde in de
nu door mij onderzochte gevallen is de macht van 'de deskundigen'. We kunnen nu
zeggen: de narratieve macht is heel groot. Deze is zelfs doorslaggevend in de rechtspraak.
Dit is niet geheel onlogisch. De
rechter heeft om 9 uur een zaak over gebruik van landbouwgif, om 10 uur een zaak
over belastingfraude, om 11 uur een zaak over drugs, gevolgd door zaken over
bestuurs- of familierecht. Een mens kan niet alles weten, dus een rechter moet
vertrouwen op 'de deskundigen'. Dit geeft de deskundigen grote macht: de
macht over de mate van vrijheid van de onderzochte, tot in lengte van jaren. Cruciaal is dus hoe men met
deze macht omgaat.
Ik vrees dat hier in dit geval de
schoen wringt. We zien hier al in de diagnostische fase grote narratieve macht
toegepast. Een en ander overziend, heb ik weinig problemen met de oudere
ervaren psychiaters, psychologen en met de ervaren klassieke grijze, bebaarde,
in spijkerbroek geklede reclasseringswerkers, maar wel met de jongere nauwelijks
opgeleide psychologen en jonge reclasseringswerkers, met
hooguit één - of helemaal geen, zoals mij onlangs werd verteld - college over pedofilie in hun opleiding. In de 25 rapporten die
hier bezien zijn, zijn er maar twee waarin de schrijver zijn eigen conclusies
relativeert en niet als stellig waar presenteert. Dit doen een psychiater en een
professor in de psychologie. Alle anderen zijn zeer stellig in hun conclusies en
adviezen.
Met een zo'n jonge
reclasseringswerker heb ik uitvoerig gesproken over een zaak. Ik somde de
ontstane misverstanden op: een lange lijst. De jonge vrouw had het allemaal
niet zo in de gaten gehad: erg druk, namelijk, weinig tijd gehad. Gelukkig had
een andere jonge vrouw, werkend in een begeleidingscentrum, wel de tijd
gehad en genomen, zodat zij een lijst van misverstanden kon rechtzetten.
In een van de rechtszaken zei de
rechter over een rapport van de reclassering: "Ik lees hier slechts de
mening van een mevrouw, zonder enige nadere argumentatie of
onderbouwing".
Mede om deze reden is de rapportage
door de reclassering buiten dit onderzoek en verslag gehouden. Meer dan in de
psychologisch-psychiatrische rapportage lezen we daar subjectieve indrukken, niet onderbouwde conclusies -
die globaal genomen toevallig precies die zijn van de psychiater en psycholoog. In de
procedure echter speelt de reclassering een rol die alsnog vermeld dient te
worden. We lopen de procedure nu langs.
Naast de hier genoemde zaken,
heb ik er nog meer gevolgd, zonder daarvan echter de rapportage te kennen. Wat
opvalt is dat tegenwoordig in Nederland in elke zedenzaak gevraagd wordt
om een psychologisch-psychiatrisch onderzoek. Dit geldt ook voor zaken waarin
alleen sprake is van de verdenking van het bezit van kinderpornografie. Wat ook enorm is
toegenomen is het eisen van tbs met dwangverpleging door het OM, alsook de
uitspraak tbs, al dan niet met dwang.
Een Officier van Justitie
rechtvaardigde dit met de opmerking dat "in dit soort gevallen meestal hulp
nodig is voor de verdachten". Wie een beetje ingevoerd is in de praktijk, weet
dat de reclassering tegenwoordig geen hulp meer verleent, maar alleen toezicht
houdt. Met hulp wordt ook behandeling bedoeld, maar het is toch wel
bekend dat de huidige daderbehandeling neerkomt op controle,
narratieve dwang.
Kortom, er is controle nodig en hiertoe roept men de deskundigen te hulp, die al
in de onderzoeksfase narratieve dwang gebruiken.
Gaat men hier als verdachte in mee,
dan kan men vrijwel met zekerheid voorspellen hier als gestoord uit
te voorschijn te komen, bovendien als gevaarlijk en zeer behoeftig aan
behandeling - lees: controle. Er zijn gevallen die qualitate qua buiten
dit onderzoek vallen, waar namelijk deelname aan zo'n onderzoek geweigerd is. Er
is dan geen rapport en geen advies. Ik citeer nu de Officier van Justitie:
"Helaas kan ik hier geen tbs
eisen omdat een advies daartoe ontbreekt. Er is namelijk geen onderzoek gedaan
omdat de verdachte weigerde hieraan mee te werken."
Hier is hierboven al heel veel
gezegd. Gewezen mag nog even worden op de situatie waarin dit plaats
vindt, namelijk vóór de rechtszitting en de uitspraak, dus in een voor de
onderzochte hoogst spannende en onzekere situatie, vaak zelfs in een gevangenis.
Ook is er al op gewezen dat de onderzoeker slechts beschikt over een
politiedossier of het begin hiervan, waar doorgaans meer in staat dan wat later
bewezen en strafbaar wordt geacht.
Qua procedure mag dan opgemerkt
worden dat alle onderzochten zich verbaasden over de korte tijd dat er in het
onderzoek met hen gesproken is, terwijl er wel vergaande conclusies uit
getrokken worden. De kortste tijd was hier een half uur, de langere tijden
kunnen oplopen tot meer dan drie uur.
In het bovenstaande was te lezen
hoe vaak men in die rapportage naar een tbs-conclusie toewerkt. Ook hoe vaak er dus
in staat zonder dat dit is beargumenteerd. Waar niet tot tbs geconcludeerd
werd, wordt dan toch wel tot de noodzaak van behandeling geconcludeerd.
Opmerkelijk genoeg is dit, indien nader gespecificeerd, altijd de nu
gebruikelijke daderbehandeling volgens het directieve cognitief-gedragsmatige
model, hoewel ik zelf uit dezelfde gegevens tot een heel ander type behandeling
zou concluderen. Men lijkt eerder de mode dan kritische vakkennis te
volgen.
Met name waar neurotische
ontwikkelingen worden geconstateerd zou het toch logischer zijn deze te gaan
behandelen, maar dit gebeurt in het genoemde model nu juist uitdrukkelijk niet.
Men verandert er het gedrag en het denken, wil dit althans, en verandert ook het
voelen, probeert dit althans zonder veel succes, maar laat de onderliggende psychodynamiek uitdrukkelijk ongemoeid.
Dit
gebeurt in een van de rapporten opmerkelijk genoeg met het argument dat de onderzochte intelligent is en
'dus' een psychodynamische behandeling zou kunnen manipuleren, uiteraard
nadat vastgesteld is dat de onderzochte het onderzoek heeft gemanipuleerd en
'dus' de kinderen heeft gemanipuleerd en zal blijven manipuleren. Alsof een
intelligent mens een daderbehandeling niet zou kunnen manipuleren.
Over behandeling moeten we het nog
maar eens hebben, maar ik meen in de tendens van de adviezen en de gehele
procedure toch wel iets van een tunnelvisie, anders gezegd een erg
eenzijdig verhaal te moeten observeren en rapporteren, plus uitzonderlijk
weinig respect voor het eigen verhaal van de onderzochten. Kortom: narratieve
dwang.
In het Nederlandse recht is het zo,
dat alleen de Officier getuigen kan oproepen. De verdachte en diens advocaat
kunnen dit niet, zij dienen het beleefd te verzoeken aan de Officier of de
rechtbank. De Officier roept dan vaak de deskundigen op om te getuigen, maar
verder slechts zelden andere getuigen.
In een van de hier besproken
zaken viel de rapportage wel erg negatief uit. De moeder van de vermeende
slachtoffers was bereid een heel wat positiever beeld te schetsen van de
verdachte. Zij was hiertoe aanwezig bij de zitting. De rechtbank weigerde dit
met het motief dat de verdachte al onderzocht is door deskundigen en dat die
informatie wel genoeg was. Het verhaal van de moeder mocht niet verteld
worden: alleen dat van de deskundigen.
Dezelfde rechtbank moest later erkennen dat de rapportage van dubieuze
kwaliteit was en vroeg toen zelf om een contra-expertise. Deze leverde een
beduidend minder negatief beeld op van de verdachte.
Vermeld zijn al de
getuige-deskundige die onder ede beweerde dat de recidive kans van de verdachte
100% is, hetgeen principieel onmogelijk is, en de psychiater die ter zitting
zijn advies op een cruciaal punt veranderde zonder nader onderzoek en overleg.
Hoe kan dit? Is men zo overtuigd van het eigen gelijk? Is men zo onder de indruk van de entourage, of zo vereerd dat men
mag getuigen, of zo vervuld van de macht die men dan heeft, of niet bestand
tegen de druk van het OM, dat men zijn beroepseer en ambtseed vergeet? Verholen
trots? Identificatie met de machthebber? Of is men bang dat men later verwijten
krijgt als er toch recidive plaats vindt?
De deskundigen hebben enorme
invloed op de rechtsgang.
Waar geen tbs is geadviseerd
omdat het onderzoek werd geweigerd, kon de officier geen tbs eisen en de
rechtbank het niet opleggen.
In een andere zaak werd door
psychiater en psycholoog geen tbs geadviseerd, maar de reclassering deed dit
wel - overigens zonder enige onderbouwing. De mevrouw was ook niet op de
zitting en liet zich door een collega vervangen. De officier nam dat 'deskundige' advies dankbaar
over en eiste tbs. De rechtbank ging hierin niet mee.
In het hoger beroep wordt de psycholoog nader ondervraagd. Hier verandert hij
ter zitting zijn advies in "wel tbs" met het argument dat dan meer
en langere controle mogelijk is. Deze is weer nodig omdat meneer een
egosyntone kernpedofiel is en dat die niet te genezen, alleen langdurig te
controleren zijn. Ook de reclassering zegt dit, wederom bij monde van een
vervanger. Beide getuigenverhoren duren
bijna twee uur en gaan volledig over het hoofd van de verdachte heen. hem
wordt niets gevraagd.
In een zaak werd in eerste
instantie geen tbs geadviseerd door de deskundigen. Deze gaan al aarzelen ter
zitting. Wat doet het OM? Dit gaat in beroep en vraagt twee andere deskundigen
met, al dan niet impliciet, de vraag of deze zaak niet tbs-waardig is. Ja,
zeggen beide nieuwe deskundigen dan, en Barbertje kan hangen.
Er wordt dan veelal gezocht naar
een kliniek ter behandeling. Is de rol van de onderzoeksdeskundigen hiermee
uitgespeeld? Geenszins: het dossier reist mee, inclusief eventuele zaken die
door de rechtbank zijn afgeblazen, maar die wel de eerste rapportage hebben beïnvloed.
Omdat die eerste rapportage doorgaans erg negatief is, wordt men in menige
kliniek afgewezen op grond van 'de ernst van de stoornis en het grote gevaar van
recidive'. Je zou zeggen dat die klinieken nu net daarvoor bestaan, maar men wil
kennelijk wel succes behalen maar geen risico's nemen. Dat zou niet goed zijn
voor de naam van de kliniek.
Dit kan vergaande gevolgen hebben.
Het zoeken naar een behandelplaats vindt vaak plaats voordat er een uitspraak
door de rechter is gedaan. Deze wil dan eerst weten hoe het verder kan gaan.
Vindt men nu geen plek voor behandeling, dan kan dit alsnog tbs met dwang opleveren omdat
tbs klinieken geen mensen kunnen weigeren.
Is er uiteindelijk een kliniek
gevonden, dan begint de behandeling. Maar daar moeten we het een andere keer
maar eens over hebben.
De kans op recidive wordt zonder
uitzondering hoog ingeschat op grond van de overtuiging ('Het is algemeen bekend
dat ...' Een rechter: "Ik heb gelezen dat ..." ) dat deze kans in het
algemeen hoog is voor zedendelinquenten. Dit is echter niet waar.
Hanson & Bussière komen in hun
uitvoerige meta-analyse tot een algemeen recidivepercentage van ruim 36%, voor
zedenzaken komen zij op 13,4%, dus drie maal zo laag en niet - wat wel beweerd
wordt - drie maal zo hoog.
Predicting Relapse: A meta-Analysis of Sexual Offender
Recidivism Studies; R. Karl Hanson and Monique T.
Bussière, In: Journal of Consulting and Clinical Psychology,
edited by the American Psychological Association, 1998, Vol. 66, No. 2, pp
348-362.
< http://home.wanadoo.nl/ipce/library_two/han/hanson_98_frame.htm
>
en
Over recidive gesproken... Een meta-analyse besproken, Dr FEJ Gieles,
(ook) op
< http://www.human-being.nl/Bibliotheek/recidive.htm
>,
Recente cijfers uit Nederland en de
VS komen op een veel hoger algemeen recidivepercentage, te weten 67% of
al hoger. Voor
zedenzaken komen zij echter weer lager uit: tussen de drie en tien procent, waarbij
de kans lager ligt als men behandeld is: dus een factor tien lager, en dit is dus
bepaald niet "hoog".
Zie:
Politiek correct - ook wetenschappelijk correct? Een mozaïek: over
kokkels, gas, moraal, tbs-ers, recidivecijfers, ketchup en kamerleden;
Stichting Tegenwicht 2005 op:
< http://www.tegenwicht.org/33_politiek/opinie_33.htm#Recidive
>
en
Bronnen bij Recidive, Stichting Tegenwicht 2005, op
< http://www.tegenwicht.org/33_politiek/bronnen_recidive.htm
>.
Hoe komt dit nu? Leest men de
cijfers niet? Is men bang later verwijten te krijgen? Reageert men uit angst in
plaats vanuit vakkennis? Speelt hier een zondebokvormingsproces? Ons
"Barbertje moet hangen" is in het Engels "There must be a
scapegoat", zoals de Engelse versie dan ook heet: er moet een zondebok
zijn.
We kunnen
slechts gissen. Onware rotsvaste overtuigingen zijn lastig te begrijpen en
moeilijk uit de weg te ruimen.
Bij het bespreken van de DSM zagen we al dat daden
of pogingen daartoe in de laatste zes maanden een vereiste is om van pedofilie
[als stoornis] te mogen spreken. Dat mag ook als men last heeft van het gevoel
dat dan egodystoon heet. Egosyntone (kern)pedofilie waarvan men geen last
heeft en waar men niets mee doet geldt volgens DSM niet als stoornis. Toch is egosyntone
(kern)pedofilie in de huidige diagnostische praktijk zowat de zwaarste stoornis die men kan
hebben. Dit is toch vreemd. Het oogt mij irrationeel.
Men verwart hier de kans op een delict
(die is laag: zie hierboven) met het plegen van een delict. Men verwart
het overtreden van de wet met een psychische stoornis. Men verwart het
politiek-correcte denken met psychische (on)gezondheid. Men is te weinig (zelf-)kritisch,
men volgt gewoon de mode. Men volgt het eigen en politie-correcte verhaal
en verklaart het verhaal van de ander als ongeldig, ziekelijk en
gevaarlijk.
Zoals gezegd: het hele begrip persoonlijkheidsstoornis
is omstreden en al even zeer is omstreden of het hebben van pedofiele
gevoelens wel een stoornis genoemd mag worden. Misschien is het vreemd of
onprettig, wellicht is het politiek-maatschappelijk ongewenst, maar is het
daarom ook een psychische stoornis?
Zie de verwijzingen naar Archives of Social
Behavior en Moser & Kleinpats hierboven.
In de gevolgde rapporten en processen wordt er
rotsvast van uitgegaan dat seksuele contacten met kinderen hun altijd blijvende schade
opleveren. Er wordt dan ook bijna routinematig schadevergoeding geëist en
toegekend, doorgaans zonder dat de schade ook deugdelijk onderzocht is. De rapporteurs gaan er zonder
meer van uit, hoewel geen van hen ook maar een van de slachtoffers heeft gezien,
gesproken, laat staan onderzocht heeft. Het is een rotsvaste overtuiging.
Desondanks is het niet waar. In een uitvoerige meta-analyse komen
Rind,
Bauserman & Tromovitch tot een blijvende schade van vier procent, te vinden
bij afgedwongen vader-dochter-verhoudingen. Dus bepaald geen 100%.
Er zijn ook
positieve ervaringen.
